Geboorte is een voorwaarde voor het voortbestaan van de mens, en – net als de dood – een gegeven. Rondom dat gegeven, de reproductie van het leven, heeft de mensheid door de eeuwen heen tal van sociale, religieuze, culturele, economische, politieke, medische en technologische systemen gevormd. Deze systemen zijn diepgeworteld en lijken soms onveranderlijk, maar hoeven dat niet te zijn.

Zo stelt de Franse schrijver en filosoof Paul B. Preciado in een essay voor Art Forum dat de macht tegenwoordig niet meer bevochten wordt op het terrein van de productie van de dingen, maar op dat van de reproductie van het leven. ‘It is there, in the field of reproduction—sexual, social, cultural—that we confront the most crucial dimension of contemporary power. It is the relationship of power to life that is mutating most drastically.’ En waar macht in het geding is, worden juist heersende systemen kritisch tegen het licht gehouden. Daarbij kunnen ontwerpers en kunstenaars volgens Preciado een belangrijke rol spelen, want “we must apply the principle of cultural recombination to our strategies of producing and reproducing life, so as to transform our technologies of power and (politically) mutate”.

Reproduction Otherwise, te zien bij MU van 7 oktober tot 27 november, zoomt in op recente creatieve scenario’s en artistieke perspectieven op de radicaal veranderende praktijken rond en visies op menselijke voortplanting. Aan de hand van het werk van zeven ontwerpers/kunstenaars – sommige innig samenwerkend met wetenschappers, andere werkend vanuit een queer perspectief, of een combinatie van beide – wordt dit complexe, muterende systeem rondom het ‘het maken van leven’ bevraagd. Want hoe en waarom willen en kunnen wij mensen in de toekomst mensen maken? En welke rol spelen biologie, cultuur en sociale patronen, maar ook technologie, economie en macht daarbij?

De tentoonstelling laat het nadrukkelijk niet ‘als vanouds’ over aan the powers that be – politiek en geloof, medici en wetenschap – om zich over al deze kwesties te buigen, maar geeft ontwerpers en kunstenaars de ruimte om ‘cultureel te recombineren’, zoals Preciado het noemt. 

Want reproductie gaat niet alleen over vrouwen, mannen en kinderen; over seks en liefde, over generaties, kerngezinnen of ‘labor’. Reproductie gaat ook over alternatieve vormen van samenleven, het diep menselijk verlangen naar een verhaal over waar we vandaan komen en waar we heen gaan. Het gaat over de individuele en collectieve keuze voor of tegen voortplanting, en de mogelijkheden dan wel restricties die de maatschappij daarbij oplegt. Het gaat over keuzes die, mede door de ontwikkeling van medische wetenschap en technologie, steeds diverser lijken, maar dat niet voor iedereen ook zijn, omdat ze veelal binnen de heersende denkwijzen en machtsstructuren beschouwd worden. En het gaat over alle mogelijke complexe gevolgen die reproductie met zich meebrengt: ethisch, juridisch, medisch en menselijk. 

Het gesprek over reproductie gaat ons daarom allemaal aan: omdat het gaat over leven en over hoe we de toekomst van het menselijk (samen)leven willen zien. Niet omdat we ons god wanen, maar omdat we mensen zijn. 

Deelnemende kunstenaars
Ani Liu, Charlotte Jarvis, Future Baby Production (Ewen Chardronnet & Shu Lea Cheang), Kuang-Yi Ku, Lauren Lee McCarthy, Puck Verkade, Victorine van Alphen

Hoeveel controle zouden we moeten kunnen uitoefenen op een ongeboren kind –
of op het lichaam dat een ongeboren kind draagt?

Unborn - Puck Verkade

Een groot nest, waarin je kunt zitten, biedt uitzicht op de speels absurde, korte film Unborn (2021) van de Nederlandse kunstenaar Puck Verkade. We volgen in de film een duif, belichaamd door Verkade zelf, die bezig is haar nest te bouwen. Terwijl ze stokken en takken verzamelt, denkt ze na over haar toekomst. Bouwt ze een nest omdat ze dat wil, of omdat duiven dat nu eenmaal horen te doen? Haar twijfels en verwarring slepen haar mee naar een absurde parallelle wereld waarin ze wordt achtervolgd door een boze kraai. Unborn is een ogenschijnlijk vrolijke maar ook schrijnende allegorie die het huidige klimaat, waarin politici abortusrechten nog altijd tegenhouden of zelfs terugdraaien, aan de kaak stelt. Verkade’s ei herinnert ons aan het belang van lichamelijke autonomie, terwijl ze openlijk nadenkt over complexe gevoelens van twijfel, schuld, schaamte en kwetsbaarheid.

Surrogate - Lauren Lee McCarthy

Surrogate - Lauren Lee McCarthy

Wat gebeurt er als dat natuurlijke proces van geboorte botst met onze geïndustrialiseerde drang naar controle en maakbaarheid? En hoeveel controle zouden we moeten kunnen uitoefenen op een ongeboren kind – of op het lichaam dat een ongeboren kind draagt? Wat betekent familie wanneer snel ontwikkelende reproductieve technologieën - waaronder in-vitrofertilisatie, ei- en spermadonatie, invriezen van embryo's, DNA-testen en genbewerking - onze relaties veranderen? Existentiële vragen als deze ontrafelt de Amerikaanse multi-mediakunstenaar Lauren Lee McCarthy op een directe en persoonlijke manier in het doorlopend project Surrogate (2021) – een combinatie van performance, film en installatie. In Surrogate werpt McCarthy zich in verschillende interviews met potentiële ouders op als draagmoeder, waarbij de ouders gedurende de zwangerschap via een app alle aspecten van haar dagelijks leven kunnen bepalen en monitoren. Daarnaast voert ze een indringend gesprek met haar grootmoeder, wat duidelijk maakt hoe onze ideeën over ouderschap en geboorte in slechts een paar generaties ingrijpend zijn veranderd. Surrogate laat zien hoe complex het kan worden als voorheen intuïtieve processen als voortplanting worden onderworpen aan de verregaande mogelijkheden die nieuwe technologie biedt.


Grandmom Mom - Kuang-Yi Ku, Photo: Tsung-Han Tsai

Grandmom Mom - Kuang-Yi Ku, Photo: Tsung-Han Tsai

De Taiwanese bio-kunstenaar, social designer en voormalig tandarts Kuang-Yi Ku biedt een ander perspectief op draagmoederschap. In landen waar draagmoederschap legaal is, zijn recent gevallen geweest waar onvruchtbare dochters of schoondochters hun moeders bereid vonden draagmoeder te worden. Het radicaal speculatieve project Grandmom Mom (2021) gaat nog een stap verder. In het International Geriatric Pregnancy Center kunnen toekomstig ouders hun eicellen en sperma in vitro laten bevruchten om vervolgens in de baarmoeder van de gepensioneerde (schoon)moeder van het stel te plaatsen. Door de biologische aspecten rond leeftijd en zwangerschap op te rekken, en de ethische en sociale implicaties van reproductieve technologieën ter discussie te stellen, graaft het project diep in de ingewikkelde en tegenstrijdige emoties van ouder-kind relaties en familiestructuren en stelt het beide vormen van ‘labor’ door vrouwen nadrukkelijk op scherp.

…het einde van zwangerschappen zoals we ze tot nu toe kennen, maar ook het mogelijke einde van de bevoorrechte relatie tussen moeder en kind…

UNBORN0X9 - Future Baby Production

UNBORN0X9 (2018-now), is opgezet door Shu Lea Cheang en Ewen Chardronnet en het collectief Future Baby Production. Het stelt vragen over de ontwikkeling van foetussen in kunstmatige baarmoeders buiten het lichaam, wat in medische termen ectogenese heet. UNBORN0X9 verkent de rol van verloskundige praktijken in de steeds technologischer wordende menselijke voortplanting. Ook speculeert het op nieuwe vormen van binding en ouderschap wanneer in de cyborg-toekomst kunstmatige baarmoeders een hoofdrol gaan spelen.

Ectogenese stelt ons voor verschillende ethische uitdagingen, zoals het einde van zwangerschappen zoals we ze tot nu toe kennen, maar ook het mogelijke einde van de bevoorrechte relatie tussen moeder en kind en de evolutie van de mores in een maatschappij waar seksualiteit en voortplanting gescheiden zijn. Het bevraagt de begrippen moederschap, vaderschap, koppel en gezin. Maar ook het risico op een nieuwe vorm van commodificatie van het menselijk lichaam. Als installatie schetst UNBORN0X9 een esthetische science-fiction verbeelding rond verloskunde. Ultrasone soundscapes, audiovisuele beelden en een leestafel en wand vol literatuur, samengebracht in een klinische ruimte, scheppen ‘een gevoel van verwachting’ dat halverwege de tentoonstellingsperiode zal worden vervuld door het binnenbrengen van de door Future Baby Production in het kader van het Europese Art4Med-programma gecreëerde ectogenetische baarmoeder.

In Posse - Charlotte Jarvis, Photo: Hanneke Wetzer

Zijn ectogenese en artificiële baarmoeders voor velen al science fiction, de Engelse biokunstenaar Charlotte Jarvis gaat, innig samenwerkend met vooraanstaande wetenschappers, nog een stap verder. Zij legt zich de laatste jaren toe op projecten waarin DNA, stamcellen en reproductieve technologie gecombineerd worden met activistische en feministische verbeeldingskracht. In Posse (2018) maakt gebruik van CRISPR-Cas9: technologie om levensvatbaar sperma uit Jarvis’ vrouwelijke cellen te creëren. Jarvis werkt hier al enkele jaren aan samen met Susana Chuva de Sousa Lopes, professor in de menselijke gametogenese en embryologie aan het Leids Universitair Medisch Centrum die er zelfs een prestigieuze Vici Beurs van NWO mee in de wacht sleepte. Naast de harde wetenschap wekt het project echter ook een eigentijdse vorm van de Thesmophoria tot leven, een mysterieus women-only vruchtbaarheidsfestival uit de Griekse Oudheid. Daarvoor creëert Jarvis nieuwe, gezamenlijke riten en rituelen rond bloeddonatie en de bijbehorende laboratoriumprotocollen. Beide elementen bij elkaar opgeteld ondermijnt In Posse traditionele ideeën van patriarchale macht en onderzoekt het de betekenis van gender en geslacht, nu en in de toekomst. 

Iets soortgelijks willen Jarvis en Chuva de Sousa Lopez bereiken met twee nieuwe projecten die deels voortkomen uit en samenhangen met In Posse. Het eerste heet Organ of Radical Care: Una Matriz Colaborativa (2021), waaraan ook de Argentijnse scheikundige en dichter Patricia Saragüeta bijdraagt. Voor dit project wordt nieuwe wetenschap gebruikt om in het lab een baarmoeder te kweken die een bevruchte eicel kan herbergen. Deze is echter samengesteld uit menstruatiebloed van meerdere vrouwen, transgendermannen en non-binaire personen. Het doel is om ook 'mannelijke' cellen te incorporeren door 'mannelijke' fibroblasten om te vormen tot endometriumcellen. Als ze hierin slagen, is het een wereldprimeur. In de expositie manifesteert het project zich uiteindelijk in de vorm van een glassculptuur met cellenwand, poëzie en een audiovisuele installatie.

Het derde en laatste deel van Charlotte Jarvis' bijdrage aan Reproduction Otherwise heet In Loco Parentis (2022), en bestaat uit een giga-kaart die het onderzoek van Jarvis, Chuva de Sousa Lopez en Saragüeta samenbrengt. Om deze kaart te maken vroegen zij potentiële stamceldonoren, ethici en wetgevers om hun kijk op het uit pluripotente stamcellen van meerdere mensen maken van een kunstmatig embryo. Het is complex onderzoek omgeven met tal van ethische en juridische kwesties. In de meeste landen gelden strenge regels voor embryo-onderzoek, als het al is toegestaan. Toch tekent zich op meerdere plekken en ook in Nederland langzaam beweging af. Zo pleitte het wetenschappelijk instituut van het CDA er onlangs voor om het kweken van embryo’s toe te staan. De vraag is waar we de grenzen leggen: hoe worden de embryo’s gevormd, op welke basis, door wie en waarvoor mogen ze gebruikt worden? Maar ook van wie zijn ze in embryonale staat, en wanneer vormt een embryo zich tot persoon?

The Surrogacy (Bodies are not Factories) - Ani Liu

‘Labor’ kent in het Engels een dubbele betekenis: het staat zowel voor werken als voor baren. Maar waar werken doorgaans hoog gewaardeerd wordt, wordt het krijgen van kinderen nog altijd ondergewaardeerd. Chinees-Amerikaans kunstenaar Ani Liu deed in 2019 research bij MIT in Boston naar cyborgs en mens-machine-hybrides toen ze zwanger werd van haar eerste kind. Ondanks haar kennis van genderstudies en de manier waarop technologie de grenzen van onze biologie steeds verder oprekt, werd zich tijdens haar zwangerschap bewust van de impact die het krijgen van en zorgen voor een kind op haar heeft, als vrouw en als kunstenaar. Sindsdien richt Liu zich in haar werk op hoe lichaam en politiek, gender en maatschappij zich tot elkaar verhouden, waarbij ze reproductie, zorg, werk en moederschap centraal stelt. In de afgelopen jaren creëerde ze daarom een reeks werken onder de noemer Ecologies of Care, waarvan er twee te zien zijn in Reproduction Otherwise. The Surrogacy (Bodies are not Factories) (2021) is een 3D geprint model van de baarmoeder van een varken die wat wegheeft van een grote parelketting op een lichtgevend voetstuk. Liu ontdekte dat er een experimentele techniek bestaat die intersoortelijke zwangerschap heet: hierbij draagt de ene diersoort de foetus van een andere soort. De witte substantie in de bollende vormen van The Surrogacy, bij nadere inspectie geïnsemineerde foetussen van varkens en mensen, roept een tal van ethische vragen op: kunnen we dierlijke baarmoeders, net zoals organen van bijvoorbeeld varkens, voor menselijke doeleinden gebruiken? En willen we überhaupt deze kant op? 

Liu’s tweede installatie, getiteld Untitled (Feeding Through Space and Time) (2021), maakt de symbiotische relatie tussen de reflexen van haar lichaam en het ritme van de kolfpomp tastbaar. Door een kluwen van plastic, die veel gebruikt wordt in de voedselindustrie, stroomt ruim 22 liter speciaal gefabriceerde artificiële moedermelk: net zoveel als Liu maandelijks met haar lichaam produceerde om haar tweede kind te voeden als ze zelf aan het werk was.

Hoe zou het zijn om je hybride, zelf gegenereerde cyborg-baby te maken en ontmoeten?

IVF-X, Victorine van Alphen

De menselijke grip op de reproductie van het leven, die is ingezet in de tweede helft van de 20ste eeuw met de opkomst van de pil, de eerste in vitro fertilisatie, de legalisering van abortus en de medicalisering van spermadonor- en draagmoederschap, is nog altijd in volle gang. Maar we leven nu in een meer hybride realiteit. Hoe zou het bijvoorbeeld zijn om je hybride, zelf gegenereerde cyborg-baby te maken en ontmoeten? Die vraag resulteerde in de tegelijk griezelige maar ook tot de verbeelding sprekende installatie IVF-X (2019) van Nederlandse filosoof en mediakunstenaar Victorine van Alphen. Ze verdiepte zich, in samenwerking met de VR Academy, in 21ste eeuws moederschap aan de hand van de vraag: (Why/How) do future (wo)men need/want/create babies?

IVF-X houdt het midden tussen een filosofische fertiliteitskliniek en een gepersonaliseerde performance waarin post-menselijk ouderschap vorm krijgt. De procedure kan zowel door één persoon als door twee mensen samen doorlopen worden en duurt zo’n 20 tot 25 minuten. Door het doorlopen van vier fases, in een combinatie van analoge, sensuele, theatrale en institutionele rituelen, ontmoet je uiteindelijk je cyborg baby die op basis van (gezamenlijke) keuzes is ontstaan. IVF-X verwijst naar een futuristische versie van echte in vitro fertilisatie-klinieken voor kunstmatige inseminatie: met behulp van VFX, virtuele effecten, verkent de installatie mogelijkheden om verder te gaan dan de menselijke vorm. Wat zijn onze meest intieme reproductieve verlangens en dilemma’s, hoe gaan we voorbij biologische beperkingen en hoe verhouden we ons tot deze nieuwe vormen van zijn?